Maglumat tehnologiýasy. Sanly Ykdysadyýet: Ösüşiň bähbitleri üçin.
Soñky wagtlarda "Sanly ykdysadyýet" adalgasy syýasatçylar, ykdysatçylar we bilermenler tarapyndan giňden ara alnyp maslahatlaşyldy. Bu fakt, ylmy we tehnologiki ösüşiň soňky gazananlaryny, hususan-da sanly innowasiýalary, dünýä ýurtlarynyň köpüsinde ynamly ykdysady ösüşiň täsirli faktoryna öwrülmegi bilen düşündirilýär. Sanly ykdysadyýetiň ösüşiniň mazmunyny, Türkmenistanyň ykdysady kuwwatyny mundan beýläk-de güýçlendirmekde tutýan ornuny, şeýle hem esasy we iň täsirli ýollaryň biri hökmünde häsiýetlendirilen bu ykdysady modele geçmegiň gyssagly zerurlygyny äşgär edilmegi dünýä ykdysadyýetiniň häzirki zaman ösüşi,
meýilleşdirilen meseleleriň üstünlikli ýerine ýetirilmegine täze itergi bermek
üçin niýetlenendir. Daşary ýurtlaryň bu ugurdaky oňyn tejribesini, milli ösüşiň
aýratynlyklaryny we häzirki zaman global tendensiýalaryny göz öňünde tutup,
halk hojalygyna iň peýdaly taraplaryny netijeli we çalt durmuşa geçirmegi
öwrenmegiň möhüm ornuny bellemek gerekdir. Sanly ykdysadyýete başgaça
elektron ykdysadyýet hem diýilýär, onuň esasy aýratynlygy sanly tehnologiýalar pudagyndaky soňky ösüşlerine esaslanýar. Bu adalgadaky esasy
sözüň “ykdysadyýet” sözi bolandygyna garamazdan, “sanly” kesgitlemesiniň möhüm
ornuny bellemek gerekdir, sebäbi sanly üýtgeşmeler bu ýerde bolup
geçýän düýpli özgerişleriň kesgitleýji kriteriýasyna öwrülýär, we jemgyýetçilik
gatnaşyklary, jemgyýetçilik aňy, özüni alyp barmaklygy we adamlaryň
dünýägaraýşyny görkezýär. Bu ýagdaý, sanly ykdysadyýetiň täsiri astynda ýüze
çykýan düýpgöter täze hakykatlaryň bitewi keşbini aýdyň görkezýär. “Sanly” adalgasy,
ylmy we tehnologiki ösüşiň netijesinde tehnologiki innowasiýalaryň döremegi,
hususan-da, jemgyýetiň gündelik durmuşynda-da, harytlar we hyzmatlar
önümçiliginde-de internet aragatnaşygynyň döremegi we çalt giňelmegi bilen
baglanyşyklydyr. Soňky döwürde esasanam sanly formatda maglumatlaryň
ýerlikliliginiň ýokarlanmagynyň sebäbi näme?
- Sanly aragatnaşygyň
aýdyňlaşdyrylmagy häzirki zamanda maglumatlaryň täze aktiw hökmünde
kabul edilmegi we islendik aktiw ýaly öz gymmaty, ýagny maglumat täsirli
serişde we hatda çeşme bolup biljekdigi bilen baglanyşyklydyr. Şeýlelik bilen,
sanly ykdysadyýet, önümçiligiň esasy faktorynyň sanly bolan ykdysady işidir .
Uly göwrümli maglumatlary gaýtadan işlemek we analitiki maglumatlary doly
formatda ulanmak, adaty ekerançylyk görnüşlerinden tapawutlylykda dürli
pudaklaryň, tehnologiýalaryň, enjamlaryň, şeýle hem harytlary we hyzmatlary
daşamak, saklamak we satmak netijeliligini ýokarlandyrmaga kömek edýär. Soňky
ýyllarda dünýä döwletleriniň sanly ykdysadyýetiň ösmegine berýän ünsi, ýurduň
ykdysady kuwwatynyň yzygiderli ýokarlanmagyny we ilatyň abadançylygynyň
derejesini ýokarlandyrmagy üpjün edýän täsirli potensial mümkinçilikler bilen
düşündirilýär. Bu oňyn artykmaçlyklaryň arasynda aşakdaky ölçegler
görkezilmelidir: sanly ykdysadyýet, durnukly ösüşe itergi hökmünde, ýurduň
bäsdeşlik ukyplylygyny ýokarlandyrmaga kömek edýär: adam intellektiniň önümine
(täze enjamlar we tehnologiýalar islegiň yzygiderli ýokarlanmagy;)
önümçiligiň bu ugruny girdejili edýär. Halkara Zähmet Bölüminiň ulgamynda
döwletiň ornuny ynamly güýçlendirýär;
Fiziki, sanly we biotehnologiýalaryň
ýakyn arabaglanyşygyny alamatlandyrýan dördünji senagat rewolýusiýasy, milli we
dünýä derejesinde syýasy, jemgyýetçilik we ykdysady konfigurasiýalaryň ösmegine
güýçli täsir edýär. Diňe ýurduň ykdysady kuwwatyny ýokarlandyrman, eýsem ilatyň
durmuş derejesini ýokarlandyrýan täze mümkinçilikler ýüze çykýar. Hususan-da,
iş ýerlerinde adam saglygyna zyýanly şertlerde täze tehnologiýalaryň
ornaşdyrylmagy, ýokary tehnologiýaly ykdysadyýetiň adamlaryň peýdasyna
gönükdirilen artykmaçlyklaryny görkezýär: sanly ykdysadyýet ýurduň tehnologiki
garaşsyzlygyny üpjün edýär. Elektronika pudagynyň sanly ykdysadyýetiň esasy
sütünidigi mälimdir. Häzirki zaman şertlerinde elektron harytlaryň eksporty
bäsdeşlik ukybynyň esasy görkezijisidir we dünýä bazary konfigurasiýasyna
döwletiň gatnaşmagynyň çuňlugyny görkezýär. Halkara hünärmenleriň pikiriçe,
dünýä ykdysady pudagynda iň ýokary bäsdeşlik ukyby bilen häsiýetlendirilýän
elektronika pudagy. Şunuň bilen baglylykda, ýokary bilimli intensiwligi bilen
ýokary tehnologiýaly milli elektronika pudagynyň ösüşi, häzirki döwürde durmuşa
geçirilýän döwlet ylmy we tehnologiki syýasatynyň strategiki ugurlaryndan biri
hökmünde dogry ykrar edildi, sebäbi hut şu pudak esasan sanly
ykdysadyýetiň tehniki we tehnologiki kämillik derejesi, häzirki zaman meýillerine we hakykatlaryna hil taýdan laýyklygyny kesgitleýär. Sanly ekonomika korrupsiýa
garşy täsirli mehanizmdir. Hususan-da, işjeň durmuşa geçirýän we häzirki wagtda
dünýäniň köp ýurtlary tarapyndan ulanylýan “Elektron hökümet” sanly platforma
bu ugurda, şol sanda köp sanly görnüşiň ýokary rahatlygyny we netijeliligini
üpjün etmek arkaly aç-açan täsirini görkezýär we ilata hödürlenýän
jemgyýetçilik hyzmatlary elektron hökümet ulgamynyň işjeňleşdirilmegi,
ilkinji nobatda ähli hereketleriň aç-açanlygy we aç-açanlygy ýörelgesine
eýerip, korrupsiýa meýilnamalarynyň öňüni almaga we ýok etmäge mümkinçilik
berýändigini aýratyn bellemek gerek. Hut şu artykmaçlyklar, sorag edilýän
elektron platformany iň açyk diýip häsiýetlendirmäge mümkinçilik berýär,
hökümet bilen ilatyň arasyndaky gatnaşyklaryň ýokary demokratik modelini görkezýär.
Ykdysady pudaklaryň sanly ulgama geçmegi iki esasy ugry öz içine alýar:
1.
Sanly resminama akymyny döretmek. Şol bir wagtyň özünde, G2G hökümet
gurluşlarynyň (hökümet edaralary bilen hökümet) bölünişikleriniň, G2C
raýatlarynyň (hökümet we raýatlaryň) arasyndaky gatnaşyklar we işewür
toparlaryň wekilleri - G2B (hökümet we işewürlik) arasyndaky gatnaşyklary ýola
goýmak möhüm meselelerin biridir. Her bir raýat, her bir
telekeçi üçin şahsy penjire döredilýär;
2. Döwlete degişli däl pudagyň
guramalaryny, kärhanalaryny we beýleki gurluşlaryny sanlaşdyrmak. Bu çäre,
bazaryň özara täsiri çäginde täze bäsdeşlik mehanizmleriniň döredilmegine
goşant goşmak üçin niýetlenendir.
Журнал «Интернаука»
№ 32(302)
Сентябрь 2023 г.
